Profesor Stanisław Zuber wybitna postać geologii

Szczegóły: Kategoria: numer 1; 06 kwiecień 2010

W dniu 18 października 2007 r., minęło 60 lat od czasu kiedy serce wybitnego geologa polskiego, prof. Stanisława Zubera przestało bić w Albanii, daleko od kraju ojczystego.

Główną działalność (przez 20 lat) rozwinął w Albanii, gdzie odkrył złoża ropy naftowej i gazu oraz materiałów rudonośnych. Zostawił po sobie bogaty dorobek naukowy, mający duże znaczenie dla geologii Albanii oraz zachodniej części półwyspu Bałkanów i dla światowej nauki geologicznej.

Stanisław Zuber urodził się 14 października 1883 roku we Lwowie jako pierwsze dziecko rodziny Stanisławy i Rudolfa Zuberów. Miał rodzeństwo: siostrę Julię i brata Kazimierza, który został inżynierem wiertniczym i pracował w latach 30-tych jako dyrektor włoskiej firmy naftowej na terenie Albanii.

Ojciec Stanisława, Rudolf Zuber, był profesorem zwyczajnym geologii na Uniwersytecie Lwowskim i członkiem korespondentem Akademii Umiejętności, mającej siedzibę w Krakowie. Rudolf Zuber był słynnym geologiem. Odkrył złoża ropy naftowej w Ameryce Południowej (w Wenezueli w zatoce rzeki Orinoko na Trynidadzie itd.), w Azerbejdżanie (w Baku i w Morzu Kaspijskim). W Polsce prof. Zuber prowadził badania w Karpatach, gdzie odkrył złoża ropy naftowej i wód mineralnych. Profesor Zuber jest odkrywcą unikatowych mineralnych wód leczniczych w Krynicy, nazwanych od jego nazwiska „zuberami”, a poszczególne otwory wiertnicze noszą nazwy od Zuber-I, do Zuber-IV. Profesor Zuber był najbardziej uznanym badaczem stratygrafii fliszu Karpat i autorem publikacji pt. Flisz i nafta (1918) stanowiącej jedną z klasycznych prac geologicznych. Więc geologią otoczony był już od dzieciństwa.

W gimnazjum, do którego uczęszczał we Lwowie, odbywał wycieczki terenowe, gromadził zbiory okazów geologicznych. Studiował we Lwowie i w Krakowie. Już jako student opublikował w 1914 roku pierwszą pracę naukową. Wiosną 1915 roku został wywieziony w głąb Rosji, po zajęciu Lwowa. Osiedlił się w Baku i dzięki wpływom ojca znalazł zatrudnienie jako geolog w prywatnej polskiej firmie naftowej. Praca ta nadała kierunek jego późniejszej działalności – został geologiem naftowym.

Pracował nieprzerwanie w latach 1915–1923. Badał wulkany błotne i zajął się badaniem części południowo-wschodniej Morza Kaspijskiego, w Kaukazie Wschodnim, w rejonie Baku nad odkryciem złóż ropy naftowej. Wyniki prac z tego okresu opublikował w ZSRR i po powrocie (w 1923 roku) w Polsce. W tych publikacjach zauważono jego wielki talent i intuicję w odkrywaniu różnych zjawisk geologicznych. W tym okresie został powołany jako ekspert zagadnień ropy naftowej w Iranie, w Iraku i w innych krajach wschodnich. Pracę doktorską na temat wulkanów błotnych obronił we Lwowie w 1924 r.

Na XIV Międzynarodowym Zjeździe Geologii (w 1926 roku), który odbywał się w Madrycie, prof. Zuber referował swoje opracowania dotyczące geologii złóż ropy naftowej w rejonach Ponto-Kaspijskich, w wulkanach błotnych i we fliszu Karpat. Aktywnie brał udział w dyskusjach i miał swoje zdanie i swoje tezy teoretyczne na temat genezy i migracji ropy naftowej, które interesowały wielu zagranicznych naukowców, zwłaszcza z Włoch, z Francji i Austrii.

Po zjeździe madryckim, w tym samym roku obradował Międzynarodowy Zjazd o tematyce ropy naftowej w Bukareszcie. Zuber wygłosił referat o swojej teorii w sprawach migracji ropy naftowej. Tezy tej teorii zdobyły wielu zwolenników wśród naukowców. Przedstawiciele różnych firm i spółek naftowych, obecni na tym zjeździe i „polujący na naukowców” zauważyli w Zuberze utalentowanego geologa, który był im potrzebny. Przewodniczący delegacji włoskiej na obrady tego zjazdu, senator i przemysłowiec Puppini, podpisał z profesorem Zuberem umowę o zatrudnieniu Go w spółce naftowej AIPA (Azienda Italiana Petroli Albania) do prowadzenia badań odkrywczych nie tylko w Albanii ale i we Włoszech i w Czarnogórze.

Po habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1927 roku wyjechał do Włoch. Stamtąd bezzwłocznie wyruszył do Albanii. Rok 1927 był początkiem działalności profesora Zubera w naszym kraju jako głównego geologa spółki AIPA z siedzibą (do końca 1943 roku) w miejscowości Kuçova (Kuczowa). Szczególnie badał rejony Kuçova-Lushnja, Murriz-Pekisht i Patos-Cakran-Selenica i wysyłał sprawozdania do Rzymu.

W pierwszych latach swego pobytu w Albanii przedstawił wyniki prac odkrywczych, które prowadził na terenach oddanych Włochom jako koncesje górnicze. Z tych wstępnych opracowań jasno wynika, że S. Zuber znał bardzo dobrze prace zagranicznych geologów, którzy wcześniej pracowali na naszych terenach jak: J. Bourcart, F. Nopsca, E. Nowack, L. Kober, F. Kosmat i inni. Z optymizmem rysuje perspektywy odkrycia roponośnych i gazonośnych terenów w południowej części Albanii. Wiercenia osiągnęły znakomite rezultaty. Każdy szyb dawał ropę.

Wykonując ważne prace badawcze S. Zuber wyciągnął wniosek pisząc: „stwierdzam występowanie złóż nafty w tej okolicy”, w związku z czym polecił stanowczo „intensyfikować natychmiast wiercenia na szeroką skalę w okolicy Kuçovy”. Złóża roponośne Kuçovy były ogromne i stały się później „zbiornikami” naftowymi, które zaopatrywały w paliwo Włochy w II wojnie światowej.

Do roku 1935 S. Zuber jest ciągle w ruchu. Podróżuje do Polski gdzie otrzymuje tytuł „Docenta”. We Włoszech prowadzi prace badawcze geologiczne w części centralnej i południowej Półwyspu Apenińskiego, na Sycylii i w okolicach Neapolu. Zapraszają go prawie na wszystkie międzynarodowe zjazdy i sympozja naukowe (Paryż, Waszyngton, Rzym, Liěge, Londyn itd.), na temat nauk o Ziemi a zwłaszcza ropy naftowej. Nowin na temat podziemi albańskich (tej „Nowej Mezopotamii” jak wtedy w 1938 r. nazywano Kuçovę) słuchano z wielkim zainteresowaniem. Zuber w swoich pracach badawczych obejmuje nie tylko sprawy geologii lokalnej ale wyjaśnia i daje odpowiedzi na wiele pytań dotyczących geologii regionalnej Zachodniego Bałkanu.

Po 1935 roku Zuber osiedlił się ostatecznie w Albanii i poświęcił się całkowicie geologii naszego kraju, szczególnie sprawom ropy naftowej, gazu ziemnego, asfaltu naturalnego, minerałów rudonośnych, wody pitnej; badał stratygrafię trzeciorzędu, tektonikę i stworzył podstawy albańskiego neogenu. Wykonał tektoniczną mapę Albanii w skali 1:4000 000, geologiczną mapę Albanii w skali 1:200 000 i mapę minerałów Albanii w skali 1:300 000. Pisał liczne prace (relacje, sprawozdania, projekty, przekroje i mapy geologiczne poszczególnych terenów w skali 1:50 000 aż do skali 1:10 000) – których ogólna liczba dochodzi do 450 (po kilku latach poszukiwań w Albanii i w Polsce, udało się sporządzić spis publikacji prof. S. Zubera ze wszystkich czasopism świata). Pełna lista zawiera 62 tytuły. Gdyby Profesor miał swobodę publikowania, lista byłaby dłuższa. W naszym Archiwum Geologii znajduje się jego praca po włosku pt. Relacje niepublikowane w posiadaniu spółki AIPA w latach 1927–1943 z której wynika, że AIPA nie pozwoliła prof. Zuberowi opublikować wielu prac naukowych ze względu na tajemnice przemysłowe.

Przebieg wydarzeń w kilku następnych dekadach całkowicie potwierdził słuszność stwierdzeń profesora Zubera w ocenie stref geologicznych z zasobami ropy naftowej i gazu ziemnego. Dzięki jego wysiłkom Albania ma dwa miasta przemysłu naftowego: Kuçovę i Patosa.

Profesor Zuber był prawdziwym geologiem uniwersalnym. Był wybitnym geologiem naftowym na skalę europejską i regionalną. Był wielkim znawcą stratygrafii, tektoniki, petrografii, paleogeografii i bardzo dobrze prowadził syntezę wszystkich tych komponentów z magmatyzmem albańskim. Jego wyobraźnia naukowa przenikała głęboko do zjawisk magmatycznych i tak stworzył swoją teorię o rozwoju i wspaniałości olbrzymich kompleksów skał ofiolitycznych na terenach wschodnich naszego kraju. Przekazał jednocześnie i orientacje praktyczne dotyczące tworzeniu minerałów miedzi, chromu itp. W roku 1946 doręczył, w ówczesnym Ministerstwie Gospodarki, sprawozdanie na temat złóż rudonośnych w Albanii wschodniej i północno-wschodniej, określając jednocześnie lokalizację kopalń, które zostały uruchomione w następnych dekadach.

Dzieło profesora Zubera, tak w kontekście teoretycznym jak i praktycznym, w znalezieniu ropy, gazu, asfaltu, miedzi, chromu, żelazo-niklu itp. sprawdziło się w ciągu pół wieku, co rzadko się zdarza w praktyce zastosowania badań geologicznych.

Mimo, że w czasie życia Zubera stan dróg w Albanii był fatalny, a sieć geodezyjna bardzo słaba, On z dużym wysiłkiem i poświęceniem wykonywał nie tylko badania i obserwacje w terenie, ale gromadził znakomite kolekcje okazów z każdego rejonu Albanii i Bałkanów. Jako pierwszy, zorganizował Muzeum Geologiczne w mieście Kuçova, dzieło oparte na koncepcjach i zasadach prawdziwie naukowych. Gdyby to Muzeum dotrwało do dnia dzisiejszego, przedstawiałoby pełne muzeum geologiczne półwyspu Bałkańskiego, tak jak sobie wyobrażał i co było Jego celem.

Po wojnie, w latach 1945 i 1946, profesor Zuber był dobrze traktowany przez władze komunistyczne w Albanii i nie stawiano mu przeszkód w pracy. Kontynuował kontakty z obywatelami zagranicznymi przebywającymi w Albanii, jak i z inżynierami miejscowymi, którzy byli wychowani w krajach zachodnich.

Tragedia nastąpiła w początku czerwca 1947 roku. Profesor Zuber został aresztowany. W tym roku stworzono w Albanii niesamowity terror wobec inteligencji. W więzieniu razem z profesorem Zuberem byli liczni przedstawiciele kultury, techniki, prawa, medycyny itp. Znany pisarz Petro Marko, współwięzień Zubera z jednej celi, w artykule z dnia 14.04.1991 r., opublikowanym w gazecie „Republika”, pod tytułem „Przestępstwo przeciwko kulturze światowej”, opisuje makabryczne traktowanie profesora Zubera w więzieniu śledczym. Zuber był ciężko oskarżony jako „kolaborant, sabotażysta, szpieg”. Sytuacja jeszcze bardziej skomplikowała się kiedy sędzia śledczy oskarżył Jego żonę Matyldę Gianpietro, o szpiegostwo na rzecz hitlerowców (małżeństwem byli tylko dwa lata, Matylda zginęła w 1943 roku w czasie bombardowania Kuçovy przez lotnictwo alianckie). W tych zarzutach było wiele przesady i nieprawdy, ale nie miał On szansy obronić się przed sądem. Profesor Zuber, jak i inni więźniowie w 1947 roku, był poddawany okrutnym torturom w celu wymuszenia zeznań i wydobycia informacji. Zuber nie wytrzymał takiego traktowania i podczas śledztwa zmarł.

Prof. dr inż. Arqile Teta - fot. ZS

Po śmierci profesora Stanisława Zubera, Jego dzieła zostały usunięte i wyrzucone z bibliotek. Muzeum, które z wielkim trudem zbudował w ciągu 20 lat, zostawiono bez żadnej opieki i z czasem zostało zlikwidowane. Najgorsze było to, że dzieła Zubera były zakazane do wykorzystania i do cytowania. Tę sytuację wykorzystali jedynie radzieccy geolodzy, którzy przebywali w Albanii od 1949 do 1960 roku. Między nimi byli i pseudonaukowcy – jeden z nich (znany już geologom albańskim) ukradł dzieła Zubera (Stratygrafia trzeciorzędu albańskiego i Objaśnienia i komentarze o mapie geologicznej Albanii w skali 1:2000 000) i popełniając plagiat, napisał pracę doktorską w Moskwie.

Po nastaniu demokracji w Albanii, została dokonana rehabilitacja wybitnego geologa, profesora Zubera. Przywrócono Mu godność, honor, prawa.

W dniu 20 października 1992 roku uczczono pamięć prof. Stanisława Zubera sesją naukową zorganizowaną przez albańskie środowisko geologiczne. W budynku Wydziału Geologii i Górnictwa, Uniwersytetu Politechnicznego w Tiranie zgromadziło się ponad 300 osób by wysłuchać referatów o życiu i pracach prof. S. Zubera oraz wspomnień osób, które się z nim zetknęły. Zorganizowane zostały dwie wystawy: jedna przywieziona z Polski przez dr. Stanisława Czarnieckiego (Zakład Geologii Dynamicznej PAN, SMMiS-Kraków), druga wykonana przez geologów, współpracowników wydziału. Na ich podstawie nakręcono film wyświetlany przez telewizję albańską. W czasie obrad wręczono na ręce ambasadora Polski wysokie odznaczenie – „Męczennikowi za Demokrację” – przyznane pośmiertnie Stanisławowi Zuberowi przez prezydenta Republiki Albanii. Znany geolog albański prof. dr Petraq Xhaçka, były dyrektor Instytutu Naftowego, który przeżył kalwarię tortur reżimu Hodży (tak samo jak Zuber), w swoim referacie pod tytułem Działalność naukowa profesora S. Zubera będzie na zawsze wspominana z szacunkiem w nauce geologii albańskiej między innymi powiedział: „Mimo że prace naukowe S. Zubera były wykorzystywane, to niestety w naszych pracach badawczych nie wolno było wymienić jego imienia, ponieważ dyktatura reżimu Envera Hoxhy (Hodży) ukarała go jako wroga. Bronić go albo pisać o pracach S. Zubera znaczyłoby nie odcięcie języka lecz odcięcie głowy”. Druga sesja naukowa została zorganizowana w dniu 28 października 1993 roku na stulecie urodzin profesora Zubera. Urząd Miasta Kuçovy ogłosił profesora Stanisława Zubera „Honorowym Obywatelem Miasta” i Jego imię dano jednej z alei miasta. Wkrótce w Tiranie będzie publikowana monografia o życiu i działalności wybitnego geologa.

Tragiczne losy Stanisława Zubera szeregują Go w licznym gronie wybitnych polskich, albańskich i wielu innych geologów, którzy kosztem szczęścia osobistego oddali się służbie dla nauki. My, młodsze pokolenie musimy pamiętać, że na pracach tych badaczy, w znacznej mierze, zbudowany został dorobek geologii. Jego tragiczna śmierć nakazuje pamiętać, że nie wolno dopuścić do powrotu okrutnego totalitaryzmu niszczącego ludzi, naukę i kulturę.

• Arqile Teta

Artykuł został opublikowany w albańskich gazetach „Republika” i „Ballkan” 18.10.2007 r. i w gazecie „Idryshe” (Inaczej) 19.10.2007 r.

Prof. dr inż. Arqile Teta jest absolwentem Akademii Górniczo- -Hutniczej. Studiował w latach 1956–1961. Obecnie jest Rzecznikiem Koła Stowarzyszenia Wychowanków AGH w Tiranie. Koło zrzesza około 30 wychowanków AGH. W 2007 r. autor opracował i wydał słownik polsko-albański. Utrzymuje ścisłe kontakty z AGH i przemysłem polskim. Był pomysłodawcą ufundowania przez Rektora AGH stypendium dla studenta z Albanii, który rozpoczął studia w październiku 2007 r.