Organizatorzy Akademii Górniczej – dr Jan Jakub Stock
- Szczegóły
- Kategoria: Numer 12
- 25 listopad 2014
W kwietniu 1913 roku Ministerstwo Robót Publicznych we Wiedniu powołało Komitet Organizacyjny Akademii Górniczej w Krakowie . W okresie świętowania 100. rocznicy tego wydarzenia koniecznym jest przypomnienie twórców dzieła, jakim jest dzisiejsza Akademia Górniczo-Hutnicza. Jednym z nich był nauczyciel akademicki Uniwersytetu Lwowskiego dr Jan Jakub Stock.
prof. J. Stock (Archiwum AGH)
Urodził się 22 sierpnia 1881 roku w Dobromilu1. Do gimnazjum uczęszczał w Przemyślu. Ukończył je w 1901 roku egzaminem dojrzałości z odznaczeniem. Pochodził z niezbyt zamożnej drobnomieszczańskiej rodziny i dlatego na swe utrzymanie w Przemyślu dorabiał udzielaniem korepetycji. Od najmłodszych lat wykazywał zainteresowanie matematyką, fizyką i naukami przyrodniczymi. Po ukończeniu przemyskiego gimnazjum zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Franciszkańskiego we Lwowie2. Tam uczęszczał m.in. na wykłady prof. Mariana Smoluchowskiego3. Ten wybitny fizyk zwrócił uwagę na zdolnego i ambitnego studenta i postarał się, aby mianowano go już w 1902 roku demonstratorem przy Zakładzie Fizyki Uniwersytetu. Od 1 września 1905 roku J.J. Stock został asystentem profesora Smoluchowskiego w tym zakładzie.
Dyplom doktorski dr. J. Stocka (Archiwum AGH)
Sytuacja materialna zmusiła go jednak do porzucenia drogi naukowej. W roku szkolnym 1905/1906 podjął pracę w szkolnictwie – został zastępcą nauczyciela w II Gimnazjum we Lwowie. W październiku 1905 roku złożył przed Lwowską Komisją Egzaminacyjną egzamin nauczycielski z fizyki i matematyki. Dzięki temu we wrześniu 1906 roku otrzymał nominację na rzeczywistego nauczyciela w Gimnazjum w Brzeżanach4. Prowadził ożywioną działalność w Towarzystwie Szkoły Ludowej. Często wyjeżdżał na wieś z wykładami dla tamtejszej ludności. Fizyka była jego największym zamiłowaniem. W 1907 roku w sprawozdaniu gimnazjalnym zamieścił swoją pierwszą pracę „O ciałach promieniotwórczych”. Nie przerwał także kontaktu z filozofią, która w powiązaniu z fizyką pozwoliła mu na opracowanie rozprawy doktorskiej „Ruch kuli w cieczy lepkiej, równolegle do ściany nieskończenie długiej”. Tę pracę doktorską obronił w 1908 roku i został promowany na doktora filozofii. W uznaniu poważnego dorobku naukowego otrzymał zasiłek na wyjazd za granicę. Udał się do Niemiec i Anglii. Tam zapoznał się z laboratoriami fizycznymi na uniwersytetach. Następnie na Uniwersytecie w Getyndze pracował w Zakładzie prof. Voigta, gdzie powstała jego doświadczalna praca pt. „Über asymetrische Tripletts im Wolframspektrum” (niem. O asymetrii tripletów w widmie spektralnym wolframu) ogłoszona w 1909 roku. Praca ta stała się ważnym przyczynkiem do poznania zjawiska Zeemana. W 1909 roku wrócił do Lwowa, gdzie został mianowany profesorem II Szkoły Realnej. W 1911 roku w sprawozdaniu tej szkoły opublikował „Zasady mechaniki dla wyższych klas szkół średnich”.
Cmentarz w Dobromilu
Praca naukowa była jego nadrzędnym celem. W latach 1911–1914 podjął ją w Zakładzie Fizyki Uniwersytetu Lwowskiego w zakresie badania zjawisk elektrycznych i hydrodynamicznych. Wynikiem tych badań był szereg publikacji teoretycznych i doświadczalnych, co pozwoliło mu w lipcu 1912 roku na habilitację z zakresu fizyki i podjęcie wykładów z fizyki w latach 1912–1914. W tym też czasie jako docent wykładał na Politechnice Lwowskiej mechanikę ogólną. Interesował się szczególnie zjawiskami elektrycznymi; w tym celu w grudniu 1913 roku i styczniu 1914 roku przebywał we Wiedniu w zakładach firm Siemens-Schuckert, AEG – Union i Siemens-Halske, gdzie poznawał budowę maszyn elektrycznych.
W kwietniu 1913 roku Komitet Organizacyjny Akademii Górniczej w Krakowie, pracujący pod przewodnictwem prof. Józefa Morozewicza, podjął uchwałę o powołaniu sześciu katedr dla I roku studiów i przedstawił do mianowania 6 profesorów, w tym m.in. dr. Jana Stocka w Katedrze Fizyki.
Wybuch I Wojny Światowej w sierpniu 1914 roku przekreślił wszystkie plany. Akademia Górnicza nie podjęła działalności. Na jednym z archiwalnych dokumentów akademii ktoś dopisał w rogu kartki: Wskutek wybuchu wojny nie otwarto akademii górniczej, cała sprawa odroczona do spokojnych czasów, 21 marca 1915 roku5.
Tabliczka na grobie w Dobromilu
Doktor Stock został powołany do wojska jako rezerwista zapasowy do Twierdzy Przemyśl. Liczył na pracę w stacji radiotelegraficznej, lecz potrzebny był pisarz na forcie Va. W tej sytuacji ostatecznie trafił do koszar w Pikulicach6. Zmuszony był zostawić rodzinę i karierę naukową, przebrać się w mundur wojskowy i zajmować się zakupami siana, desek, gwoździ, itp. czynnościami. Był też, podobnie jak słynny wojak Szwejk – bohater bestsellerowej powieści Jarosława Haszka, posądzony o szpiegostwo. Przez cały czas pobytu w twierdzy pisał pamiętnik. Utrwalił w nim różne wydarzenia wśród załogi podczas oblężenia. Z treści pamiętnika przebija ogromna tęsknota za rodziną i troska o to, co będzie po wojnie. „Mienie własne stracone, stanowisko prawdopodobnie przepadło; trzeba się chwycić nowego zajęcia – myślę o handlu przyrządami fizycznemi” – pisał. Na koniec oblężenia twierdzy, 13 marca 1915 roku, krótko przez jej poddaniem, został awansowany „aż” na stopień gefrajtra, co skomentował w swym pamiętniku następująco: „Zaszczyt to wprawdzie niesłychany dla mnie piastować tak wysoką godność w wojsku austryackim… Zamieniłem zresztą tylko godność i stanowisko profesora uniwersytetu z godnością gefraitra”.
Po upadku Twierdzy Przemyśl 22 marca 1915 roku na trzy lata został zesłany do Perowska (dziś Kyzył-Orda), a później do Taszkientu w Kazachstanie. Tam prowadził ożywioną działalność oświatową wśród jeńców Polaków. Prowadził także korespondencję z prof. Marianem Smoluchowskim.
W jesieni 1918 roku udało mu się wydostać z niewoli. Po długiej podróży przez tereny rewolucyjnej Rosji wrócił 7 września do Przemyśla, a następnie do swego rodzinnego ukochanego Dobromila. Tu wreszcie po czterech latach spotkał się z rodziną. Jednak atmosfera w okolicy była bardzo niespokojna z uwagi na walki z nacjonalistami ukraińskimi. W listopadzie musiał uciekać do Sanoka, skąd przedostał się do Krakowa.
O doktorze Stocku pamiętała Akademia Górnicza w Krakowie. Staraniem Senatu uczelni dr Stock otrzymał 1 maja 1919 roku od Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego nominację na profesora zwyczajnego akademii i przeniósł się na stałe wraz z rodziną do Krakowa. Został pierwszym fizykiem akademii. W latach 1919/20 był pierwszym prodziekanem, a 1 kwietnia 1920 roku został dziekanem Wydziału Górniczego. W tym czasie zorganizował i urządził Katedrę Fizyki. Oprócz pracy naukowej był skarbnikiem Kuratorium Finansowego Akademii i troszczył się o wyżywienie dla studentów i urządzenie bursy akademickiej przy ul. Paulińskiej. Poza Akademią Górniczą prowadził wykłady fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zajmował się także Krakowskim Radioklubem i był redaktorem naczelnym czasopisma „Radio dla wszystkich”. Ponadto był prezesem krakowskiego Koła Polskiego Towarzystwa Fizycznego i w 1924 roku organizatorem Zjazdu Fizyków Polskich w Krakowie.
Przeżycia wojny, pobyt w oblężonym Przemyślu i w niewoli rosyjskiej odbiły swe piętno na zdrowiu uczonego – kombatanta. W wieku niespełna 44 lat prof. dr hab. Jan Stock nie przeżył operacji wrzodu żołądka i wyrostka robaczkowego. Zmarł 19 kwietnia 1925 roku w Krakowie. Jego życzeniem było wrócić na zawsze do rodzinnego Dobromila. Na dworcu kolejowym w Krakowie żegnali go: Rektor Akademii Górniczej dr Jan Krauze, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Konstanty Zakrzewski i prezes Stowarzyszenia Studentów AG p. Jacyna. Zgodnie ze swoją wolą, został pochowany w Dobromilu. Na pogrzeb przyjechało wielu jego uczniów i studentów, a także kolegów z akademii, m.in. Dziekan Wydziału Hutniczego AG prof. inż. Edmund Chromiński, prof. inż. Zygmunt Bielski i prof. dr Antoni Hoborski.
Prof. dr hab. Jan Jakub Stock spoczywa w skromnym grobie w pobliżu kaplicy cmentarnej. Był wybitną postacią. W historii polskiego szkolnictwa wyższego zapisał się jako jeden z grona założycieli i organizatorów dzisiejszej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
Janusz Bator
PS Dziękuję tą drogą Pani Małgorzacie Musiał z Biblioteki Głównej AGH za pomoc w poszukiwaniach materiałów dotyczących prof. J. Stocka.
Opracowano na podstawie: A. Hoborski, Wspomnienie pośmiertne – Przegląd Górniczo-Hutniczy nr 11 z dnia 1 czerwca 1925 roku.
PRZYPISY:
1 Dobromil – miasteczko leżące około 25 km na południe od Przemyśla nad rzeką Wyrwą, założone przez Herburtów w XIV wieku, w 1566 roku otrzymało prawa magdeburskie, we wrześniu 1939 roku zostało zajęte przez Armię Czerwoną i od 4 grudnia 1939 roku włączone do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, obecnie należy do Ukrainy.
2 Taką nazwę nosił w latach 1817–1918, od 1919–1944 to Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, obecnie ukraiński Uniwersytet Iwana Franki.
3 Prof. Marian Ritter von Smolan Smoluchowski (1872–1917), wybitny polski fizyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
4 Miasto niedaleko Tarnopola, obecnie Ukraina.
5 http://www.agh.edu.pl/uczelnia/historia-i-tradycja/historia-agh/
6 Wioska położona na południe od Przemyśla.
